احادیث اهل بیت درباره هدیه دادن

معانی هدیه

هدیّه در لغت، به معنی تحفه، سوغات و ارمغانی است که به رسم تحبیب و بزرگداشت به کسی بدهند، یا برای او بفرستند؛ پس مطلق بخشش را «هدیه» می گویند؛ اما تحفه و ارمغان بیشتر به اشیاء نفیس یک شهر و دیار اطلاق می شود که به هنگام بازگشت از آنجا برای اهل و عیال، خویشان و دوستان، به رسم یادبود و به جهت بزرگداشت آنان تهیّه می گردد.

از معانی دیگری که در کتابهای لغت برای هدیه ذکر شده، عبارت است از:

1. شیربها و پولی که خواستگار برای جشن عروسی به خانواده عروس می پردازد.

2. پول یا اشیایی که به عنوان رونما به عروس داده می شود.

ریشه لغوی

اصل تحفه را از «وَحْفه» به معنی قرب و نزدیکی و اصل هدیه را از «هدی» به معنی ارشاد و هدایت و پراکندن یا فرستادن شیی ء دانسته اند؛ تا در واقع هدیه، ارشاد و نشانه ای بر محبت بین اشخاص باشد و حاکی از دوستی ها و نیکی بین آنان.1

مفاهیم و مصادیق هدیه در روایات

بررسی و دقّت در روایات امامان معصوم علیهم السلام نشان می دهد که هدیه در سیره و سنّت، مفهومی وسیع دارد که هم شامل مادیات و اموال و اشیا می شود و هم امور معنوی را دربرمی گیرد. در آموزه های دینی، بیان عیوب دوستان از روی خیرخواهی و به جهت اصلاح، هدیه ای تلقی شده است که برادران دینی به یکدیگر اهدا می کنند. امام صادق علیه السلام می فرماید: «اَحَبُّ اِخوانی اِلیَّ مَنْ اَهْدی اِلیَّ عُیُوبی؛2 محبوب ترین برادران نزد من کسی است که عیبهایم را به من هدیه دهد (مرا نسبت به آنها آگاه کند)».

در همین راستا مولی علی علیه السلام «موعظه» را به عنوان بهترین هدیه ذکر می کند و می فرماید: «نعمَ الهدیة الموعظة3؛ بهترین هدیه، موعظه و پند است.»

از مصادیق مادّی هدایا که در روایات و نیز فرهنگ ملّی ما مطرح شده است، می توان به این موارد اشاره کرد:

1. خرید و تهیه گوشت، میوه نوبر و لباس نو در اعیاد مذهبی و مخصوصاً روزهای جمعه که ویژه عبادت است.

2. خرید اشیا و وسایلی که با عبادت در ارتباط است، از قبیل مهر،تسبیح، عِطر، جانماز، سجاده، کتب دعا، قرآن کریم، کفن و متعلّقات آن و... که این موارد بیشتر در سفرهای زیارتی برای دوستان و اقوام خریداری می شود.

3. خرید و تهیّه چیزی که به عنوان سوغات مخصوص هر شهری است.

4. تربت مرقد مطهر سیدالشهدا علیه السلام ، آب زمزم و آب سقاخانه حضرت رضا علیه السلام که زائران به عنوان تبرّک و برای شفای دردهایشان برای یکدیگر هدیه می برند.

با توجه به ذکر چند مورد از مصادیق هدایا، آنچه با دقّت در روایات اسلامی مهم به نظر می رسد، این نکته است که: باید به کیفیّت و آثار تربیتی ـ معنوی هدیه توجّه شود و ارزش مادی و مالی آن نباید مورد توجه باشد، از همین رو مصادیق معنوی هدیه بر مصادیق مادی آن اولویّت داده شده است؛ گرچه به اعتبار نیّت پاک و خالص، این تفکیک وجهی ندارد. از آنجا که در بحث هدیّه، مهمّ آثار تربیتی است؛ شایسته است که در تهیّه آن، علاقه و شوق کسانی که هدیّه برای آنان خریداری می شود، در نظر گرفته شود؛ تا با دیدن آن، هیجان و شور و شوق روحی در دریافت کنندگان هدیه ایجاد شود و موجب ایجاد صمیمیت و همدلی بین آنان گردد. این صمیمیت از ضروری ترین اموری است که در رشد و تکامل روحی و معنوی انسانها نقش دارد و به ویژه در بین اعضای یک خانواده وجود آن احساس می شود؛ پس با تهیه هدیّه بر طبق خواست و سلیقه آنان، به آنها نشان می دهیم که نه تنها در سفر فراموششان نکرده ایم بلکه در همه حال به خواست و علاقه آنها توجه داشته ایم.

در تهیّه هدایا تنوّع و گوناگونی را فراموش نکنیم، گاه لازم است هدیه از اشیایی انتخاب شود که شکل و صورتی زیبا و هنری داشته و از جنبه تفنّنی برخوردار باشد. موضوع فوق از مسائلی است که ما ایرانیان کمتر به آن توجه می کنیم و نسبت به آثار روحی ـ تربیتی آن بی توجه هستیم. در همین راستا هدیه دادن عطر و بوی خوش، گل و اشیاء زینتی به نزدیکان (همسر و فرزندان) می تواند از مصادیق شایسته اهداء هدایا باشد. همچنین، در روایات رد کردن هدیه مکروه دانسته شده است.4

نکته دیگری که در بحث مصادیق هدیه از روایات برداشت می شود، این است که اصل در روابط مسلمانان باید اخلاق خوش و نیکو باشد؛ که در روایات بسیار مورد تأکید قرار گرفته است و هدیه دادن، فرع بر اخلاق خوش است. رسول گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: شما آن قدر مال و ثروت ندارید که همه را از خود راضی کنید، پس سعی کنید با اخلاق خوب آنان را متوجه و دوستدار خود گردانید.

این سیره ای است که نمونه های زیادی از آن در اخلاق و روش پیامبر و اوصیای الهی آن بزرگوار در کتابهای روایی ذکر شده است؛ به طوری که آن حضرت پیوسته با اخلاق کریمه و مدارا و مهربانی و صرف نظر از اشتباهات زیردستان و حتی دشمنان، دلهای آنان را شیفته خود می کرد و همین گونه رفتار سبب می شد تا با میل و رغبت به دین اسلام ایمان آورند، و این درسی است که نباید در بین ما مسلمانان فراموش شود.

ارزش و اهمیّت هدیه

علی علیه السلام می فرماید: «مَن لَم یُؤکِّدْ قَدیمَهُ بِحدیثِهِ شانَ سَلَفَهُ و خانَ خَلَفَهُ؛ هرکس نیکی و احسان گذشته را با هدیه و نیکی جدید استوار و محکم نگرداند، نیکی و احسان گذشته اش معیوب می گردد و جانشین آن را نادرست گردانده است.»5

دقت در روایات نشان می دهد که بین سنّت هدیه دادن و دوستی و رفاقت، رابطه ای نزدیک و تنگاتنگ وجود دارد و از اموری که موجب ایجاد الفت و دوستی بین انسانها است، هدیه دادن است و تکرار آن، راهی است برای تقویت و ادامه روابط دوستانه.

از آنجا که قطع روابط دوستانه و از دست دادن دوستان، نشان از عجز و ناتوانی دانسته شده است، عدم توجه به موضوع هدیه و بی اهمیّت شمردن و تقویت نکردن روابط دوستانه از طریق آن و یا رد کردن هدایای دوستان و ترک قدردانی در برابر آنها نیز می تواند نشانه عجز و ناتوانی فرد تلقی شود و در هر حال، چنین شخصی از تعالیم معصومان علیهم السلام دور افتاده است.

در مکتب اسلام آداب و سنتهای درخشان و حیات بخشی در ارتباط با طرز برخورد، دید و بازدید و دیدار و ملاقات برادران دینی آمده است و چنان آثار تربیتی ای دارد که فراموش کردن آنها شایسته نیست. آدابی چون: مصافحه، معانقه، عیادت، حضور در جمعه و جماعت و... در کنار اینها هدیّه دادن و نامه نگاری از جایگاه ویژه ای برخوردار است که تنها جمعی از مسلمانان به آن عمل می کنند و از آثار آن برخوردار می گردند.

همه مسلمانان نسبت به یکدیگر اظهار دوستی و علاقمندی می کنند، اما تنها عده قلیلی هستند که در سفرها و یا حتی در شهر و منزل به یاد نزدیکان و دوستان خود هستند و قدردانی خود از آنها را با هدیه همراه می کنند. این موضوع یعنی، همراه کردن تحسین و قدردانی با یک شیی ء رسمی تر چون: کارت تبریک یا هدیّه، با کیفیت هنرمندانه و ظریف، کاری است بس شایسته که در فرهنگ دینی ما مسلمانان رواج دارد.

از نظر اثر تربیتی، این افراد با این کار خود دلیل مثبتی برای به خاطر آوردن خودشان در آینده، به هدیه دهندگان، ارائه می دهند و خاطره خوشی از خود در ذهن آنان به جا می گذارند.

با هدیّه، حسّ اعتماد و اطمینان را در خود و دیگران ایجاد می کنیم به گونه ای که آنان حس می کنند نزد ما محترم و عزیز هستند و با این کار، آنان را برده محبت خود کرده ایم و در این صورت است که ما نزد آنان نه تنها محترم می شویم؛ بلکه حرف و سخن ما را از دل و جان می شنوند و حاضر می شوند در راه ما فداکاری کنند و این روحیه، به ویژه در روابط خانوادگی، برای رشد و تکامل معنوی اعضاء ضرورت تام دارد.

در اهمیّت هدیه، همین بس که در جهان و تمدن مادی و دنیای سرمایه داری، برای جلب نظر مشتریان و در روابط دیپلماسی بین کشورها، این موضوع کاملاً اجرا می شود. وقتی در امور دنیوی بر هدیّه چنین آثاری مترتب است نباید آثار آن را در امور معنوی و تربیت دینی فراموش کرد.

هدیه می تواند در تشویق به سوی امور معنوی، نقش مهمّی ایفا کند.

از موقعیتها و زمانهای مناسب برای دادن هدیه و رواج آثار تربیتی آن، زمان زیارت و در بازگشت از سفرهای زیارتی است.

در فرهنگ عمومی مردم، آشنایی لازم جهت خرید هدیه های مناسب از شهرهای مذهبی وجود ندارد و گاه نیز افراطهایی دیده می شود که «زائر»، به جای زیارت و عبادت، وقت زیادی را در بازارها می گذراند، آن هم گاه با سر و وضع نا مناسبت!

شایسته است، از طرف مدیران آستانه ها، فروشگاههای مناسب و غنی، از جهت محصولات فرهنگی، از قبیل: کتابهای مفید و مذهبی با قیمت مناسب، نوارهای مذهبی و دیگر محصولاتی که زائران به عنوان هدیّه تهیه می کنند، مهیّا گردد، تا هم وقت کمتری از زائر گرفته شود و هم زائر مجبور نباشد در بازارهایی که مملوّ از جمعیت است و سبب اختلاط زنان و مردان نامحرم می شود، حضور یابد و از فضای معنوی و روحانی و عبادت و زیارت دور گردد؛ یعنی همان اوضاعی که هم اکنون در سطح بعضی بازارها دیده می شود.

ترویج مراسم اهدای هدایا

اسلام و تعالیم آن نه تنها با هنر و زیبایی مخالف نیست؛ بلکه بسیاری از عبادات و مناسک و شکل و چگونگی انجام آنها به گونه ای تأسیس، تأیید و امضا شده است که سرشار از جنبه های شگفت انگیز و نمایشی است. به عنوان نمونه، مناسک حجّ، نماز جمعه و جماعات، صفوف بهم فشرده و منظم و حرکت جمعی در آنها را می توان مورد بررسی قرار داد.

مسلمانان به پیروی از سیره و سنّت اولیای الهی آموخته اند که در بسیاری از موقعیتهای زندگی، با برپایی مجالس خاص و سرشار از معنویت، بر آثار تربیتی این مراسم بیفزایند. آنان به سفارش معصومان علیهم السلام جشنهای تولد، رسیدن به سنّ تکلیف و عروسی برپا می کنند و نیز با برپایی مجالسی در اعیاد مذهبی، زیبابینی های معنوی مراسم اسلامی را به نمایش می گذارند.

بر پایی این گونه مراسم، نشان رواج روح و عظمت فرهنگ اسلامی است و شایسته است مسلمانان، این مراسم را عاری از بدعتها و سنتهای غلطی که بعضاً رواج دارد، برگزار نمایند.

در کنار سنّتهای رایج اسلامی، مثل: جشن ها، ولیمه ها، قربانی ها، چاووشی ها، استقبال ها، بدرقه ها، مهمانی ها و دید و بازدیدها می توان به سنّت هدیّه و ارمغان بردن، اشاره کرد که بسیار شایسته و به جا است که همچون دیگر تکالیف، طی مراسمی انجام شود و برپایی مراسم منحصر به هدایای رسمی و اداری و دولتی نشود، بلکه در خانواده و در هر موقعیتی، هدیه را در مجلسی در حضور دیگران، به عزیزان خود تقدیم کنیم. این امر سبب می گردد تا وجود آنان را سرشار از نیرو و نشاط کنیم، چرا که از لحاظ روانی، تحسین و قدردانی از دیگران به منزله خورشیدی است که روح انسان ها را گرم و پرشور می گرداند و خانواده ای که در آن تشویق و قدردانی نباشد، اعضایش به افسردگی و انزوا دچار خواهند شد که موجب گسست عاطفی می گردد.

از اموری که در کیفیّت اهدای هدایا باید بدان توجه نمود، می توان به طور خلاصه به موارد ذیل اشاره کرد:

1. وقتی به نزدیکان و اعضای خانواده هدیه می دهیم، سعی کنیم مجلسی هر چند مختصر و کوتاه ترتیب دهیم، فرزندان را در آغوش بگیریم و آنها را ببوسیم و هریک از اعضای خانواده، هدیه خود را جداگانه به او تقدیم کرده و به او تبریک بگوییم.

2. هدیه خود را با شوخی و لطیفه و خوش رویی و تبسّم تقدیم کنیم؛ تا خاطره خوشی از آن در ذهنها بماند.

3. هدایا، مورد علاقه آنان باشد، از چیزهایی باشد که مدتها آن شخص داشتن آنها را آرزو می کرده است؛ تا او درک کند که به فکر او و نیازهای او بوده ایم.

4. بهتر است در مراسم اهدای هدیّه از دوستان و همسالان هم دعوت شود و بعد از پایان مراسم، در فضای اطراف، دست جمعی باهم بازی کنند.

احادیث دیگری از معصومین درباره ی هدیه دادن

همانطور که معصومین ما به این سنت حسنه تاکید داشته اند،ما نیز باید با زنده نگه داشتن سنت هدیه دادن بذر محبت و نیکی را در دل های یک دیگر بکاریم